W dokumencie Tigrero: Film, który nigdy nie powstał, Samuel Fuller opowiada Jimowi Jarmuschowi o kluczowej scenie, w swoim niezrealizowanym filmie. Główny bohater, w obawie o własne życie, nie ratuje z opresji ukochanej. Kobieta szaleje, oskarża go o brak miłości, chce się rozstać. Na to wszystko przychodzi John Wayne i tłumaczy jej prosty mechanizm. On kocha ją tylko odrobinę mniej niż siebie samego, a podstawowym instynktem kierującym naszym życiem jest lęk przed własną śmiercią. Fuller nazywa to szczerym podejściem do miłości. Prawdziwym, w przeciwieństwie do hollywoodzkiego heroizmu. Podobnie rzecz się ma we Wielkiej Czerwonej Jedynce – żołnierze próbują zamienić się numerami, by jak najbardziej opóźnić swoje wyjście na front. Kiedy giną drugoplanowi bohaterowie czujemy się bezpiecznie, jednak kiedy wyliczanka zaczyna zbliżać się do postaci pierwszoplanowych, wyraźnie scharakteryzowanych, napięcie zaczyna być nieznośne.

Tigrero to pierwszy film, jaki zobaczyłam na Festiwalu, ostatnim był Suburbicon George’a Clooneya i trudniej o lepszą klamrę. Główny bohater, grany przez Matta Damona, kierowany jest tym samym pierwotnym instynktem – choć na początku głównym celem jego działań jest rozpoczęcie życia z ukochaną kobietą, to wraz z biegiem akcji nie mamy złudzeń, że kieruje nim tylko jedno – lęk przed śmiercią, silniejszy od moralności czy miłości do własnego dziecka. Bracia Coen, którzy są współautorami scenariusza, podobnie jak Fuller z dużą przyjemnością przebijają bańkę hollywoodzkich zmyśleń i pokazują, jak dalekie od american dream jest i było życie w Stanach Zjednoczonych.

Ameryka bez retuszu

Problem pierwszy: rasizm.

Na idealnych, białych przedmieściach Suburbicon zamieszkuje czarnoskóra rodzina, co jest przyczyną ogromnego skandalu. Sąsiedzi budują ogromny płot, by na nich nie patrzeć, gromadzą się wieczorami pod ich domem, by śpiewem burzyć ich spokój i wypędzić ich ze spokojnego osiedla. Kulminacją jest niszczenie ich mienia i zamieszki. Oczywiście czarnoskóra rodzina jest obwiniana za te kłopoty. Przedmieścia były spokojne, dopóki oni tu nie zamieszkali. Są też kozłem ofiarnym w sprawie Matta Damona – przecież zanim się pojawili był porządnym obywatelem. Choć film w reżyserii Clooneya jest dość naiwny i czarno-biały (ale za to trzymający w niesamowitym napięciu!) to należy docenić świetne przedstawienie mechanizmu funkcjonowania kozła ofiarnego, obarczanego winą za każde głupie zachowanie i brak odpowiedzialności reszty społeczności.

Wrażenie robi wątek rasistowski w Shock Corridor, typowy dla Fullera cios w twarz widza. Przemówienie jednego z pacjentów szpitala psychiatrycznego, któremu poduszka zastępuje kaptur Ku Klux Klanu, zostało stworzone na bazie notatek, spisanych przez reżysera jeszcze w trakcie jego kariery dziennikarskiej, podczas jednego z autentycznych spotkań zgrupowania. Ciąg wypowiadanych nonsensów burzy krew, tym bardziej, że samozwańczym przywódcą szpitalnego KKK jest młody, czarnoskóry chłopak. Każdy z pacjentów szpitala w Shock Corridor ma moment „zdrowego” myślenia, zaraz po przebudzeniu. Czarnoskóry chłopak również i właśnie scena, podczas której, patrząc wprost w kamerę, recytuje wszystkie usłyszane obelgi, jest najmocniejszym policzkiem, jaki wymierza widzowi Fuller.

Problem drugi: pedofilia

W The Naked Kiss pedofilia jest dewiacją bogatego i szanowanego bohatera. Nie inaczej jest w Nigdy tu nie byłeś Lynne Ramsay, w którym dziewczynkami wymieniają się możni politycy. W pierwszym filmie pedofilia budzi szok, w drugim nie dziwi, ale jeszcze bardziej niszczy psychikę głównego bohatera. W obu przypadkach nie jest to problem, nad którym twórcy przesadnie rozmyślają, który próbują zrozumieć czy analizować, tylko symbol największego możliwego zła, totalnej demoralizacji.

Problem trzeci: podwójna moralność

Bohaterki Fullera, bohatera retrospektywy, to kobiety upadłe, o gołębim sercu, jednak dużo ciekawsze niż nawrócone kurtyzany z hollywoodzkich produkcji. Grane przez Constance Towers bohaterki są realistkami, skazanymi na niepowodzenie. Fullera, braci Coen i Ramsay łączy pogląd, że za najpiękniejszą fasadą czai się największe zło. Zaś stereotyp, że najbardziej zdemoralizowani się najbardziej możni i szanowani obywatele, jest wciąż aktualny.

Artyści – pomiędzy autodestrukcją a błogosławioną głupotą

Pora przejść do nieco lżejszych tematów. O czym można marzyć w Ameryce, a konkretnie w Kalifornii? O karierze filmowej. To marzenie łączy Tommy’ego Wiseau i bohaterów California Dreams. Autor jednego z najgorszych filmów w historii, The Room, grany w The Disaster Artist przed Jamesa Franco, oraz aspirujący aktorzy z ni to dokumentu ni to fabuły Mike’a Otta, to koszmary senne wszystkich osób przeprowadzających castingi. Niedostatki inteligencji, wyglądu, akcentu i przede wszystkim talentu oraz życiowa nieporadność to kolejne cechy wspólne przedstawionych postaci. Mimo samych negatywnych atrybutów Cory Zacharia i Tommy odnoszą sukces. Wiseau wciąż zarabia na swoim kultowym filmie, bohater California Dreams znajduje pieniądze na ziemi, dzięki czemu może wyjechać kręcić film do Berlina. Choć na obu produkcjach dużo się śmiałam, to są mi trochę solą w oku i burzą moją spójną wizję świata, w której ile masz, tyle dostajesz. Z drugiej strony – czy jest jakieś lepsze ziszczenie american dream niż droga od nieudacznika do gwiazdy?

Dużo bardziej przemawiają do mnie opowieści o autodestrukcji. Człowiek-cień, dokument o Richardzie Hambletonie, naprawdę genialnym artyście, który obok Basquiata i Haringa był najbardziej znanym i cenionym nowojorskim street-artowcem lat osiemdziesiątych. Choć jego talent nie wyczerpał się, i autor nadal otrzymuje wysokie honoraria, to mimo uzyskanych pieniędzy często bywa bezdomny. Cierpi na raka i skoliozę, jednak nie ma zamiaru iść do szpitala. Jego słabość do narkotyków jest o wiele ciekawsza niż typowa, artystyczna autodestrukcja. To niemal mistyczne pozbywanie się ego, niszczenie osobowości, która swego czasu była przedmiotem uwielbienia amerykańskiej śmietanki towarzyskiej. Opowieścią o autodestrukcji, pozbawioną jednak artystycznych i socjologicznych myśli, jest podana w odcieniach giallo Ulica marzeń. Tu zwyczajna, niewyróżniająca się niczym bohaterka sama doprowadza się do szaleństwa tworząc wyimaginowany związek z nowo poznanym Francuzem. Ciekawą wypowiedzią na temat autodestrukcji może być też Złote wyjście, opowieść o blokujących i niesatysfakcjonujących relacjach, w które nieustannie wchodzimy.

Uśmiechnij się do swojego przeznaczenia

Niedawno pisałam o starzeniu się i dojrzałych aktorkach. Trudno o lepsze uzupełnienie tej opowieści niż Maya Dardel. Główna bohaterka, grana przez zjawiskową Lenę Olin, to sześćdziesięcioletnia pisarka, która postanawia popełnić samobójstwo. Sama dla siebie stała się rozczarowaniem, nie pisze już tak dobrych książek jak w wieku trzydziestu lat. Zanim jednak przejdzie od słów do czynów, chce znaleźć swojego spadkobiercę. Mężczyznę (kobiece pisanie jest według niej beznadziejne), młodego pisarza, który odziedziczy nie tylko jej dom i majątek, ale przede wszystkim będzie miał dostęp do jej spuścizny literackiej. Dużo tu poważnych, ciekawych konstatacji, ale też poczucia humoru. Wrażenie robi jednak tak duża wiara bohaterki w moc sztuki, w emanację geniuszu jej umysłu, którą należy ocalić i szanować, nawet za cenę własnego życia. Życie przemija, sztuka pozostaje.

Zupełnie inaczej jest w The Ghost Story. W tej oryginalnej historii o duchach, wszystko zostaje sprowadzone do pustki i nicości. Życie się kończy, ale także ludzkość się kończy i niezależnie od tego, jak bardzo chcielibyśmy w to wierzyć, za kilkaset, albo kilka tysięcy lat, nikt nie będzie pamiętał o istnieniu wielkich pisarzy czy wielkich muzyków.

Drogę w stronę pustki pokonuje też w Szczęściarzu, tytułowy bohater grany przez wspaniałego, nieodżałowanego Harry’ego Deana Stantona. Lucky cieszy się dobrym zdrowiem (mimo wypalanych papierosów i pitej gorzały), jednak pewnego dnia staje twarzą w twarz z myślą, że śmierć dosięgnie i jego. Lęk i przerażenie koi dopiero przypadkowe spotkanie z żołnierzem, który opowiada mu o małej dziewczynce, która uśmiechnęła się do niego podczas wojny. Nie uśmiechała się z radości, że widzi żywych ludzi, którzy mogą ją uratować. Nie, była buddystką, przekonaną, że amerykańscy żołnierze zaraz ją zabiją, więc po prostu, pogodzona ze  światem, uśmiechała się do swego przeznaczenia. Tak samo postępuje Lucky, czule uśmiechając się wprost do kamery.

Przyszedł czas na klamrę. Na pytanie „jak żyć?” znajdziemy odpowiedź w Tigrero, od którego zaczęła się wędrówka przez podjęte na American Film Festival tematy. Fullerowi imponują Indianie, uważa ich za ludzi dużo lepszych niż my, a podstawową rzeczą, której powinniśmy się od nich uczyć jest radość. Czysta i niezmącona nawet, jeśli na końcu czai się jedynie pustka. Słowa Fullera mogą wydać się banalne, jednak kiedy widzi się dziecięcą radość w jego oczach (poważnie, przez cały czas oglądania dokumentu nie mogłam uwierzyć, że w tak dojrzałym wieku można mieć tak radosne spojrzenie, szczególnie robiąc takie filmy jak Fuller), nie sposób nie wziąć ich sobie do serca.